I. WPROWADZENIE

Niniejsze zestawienie bibliograficzne zostało zrealizowane w ramach projektu badawczego „Literatura polsko-tatarska po 1918 roku”. Projekt, którego realizacja przypada na lata 2013–2016, ma na celu kompleksowe usystematyzowanie i opis literatury polsko-tatarskiej, przy założeniu (w czym zawiera się podstawowa hipoteza projektu), iż literatura polsko-tatarska stanowi odrębne zjawisko na gruncie dwudziestowiecznej literatury polskiej, wykraczające poza nurt kresowy lub regionalny. Analiza twórczości Tatarów polskich prowadzona będzie z pozycji literaturoznawczych.

Literatura polsko-tatarska jako odrębne zjawisko krystalizuje się w dwudziestoleciu międzywojennym. Na przestrzeni wieków Tatarzy Europy Środkowo-Wschodniej byli związani przede wszystkim z Wielkim Księstwem Litewskim; ponadto cechował ich swoisty patriotyzm lokalny. Stąd też nazywani byli Tatarami litewskimi (lub: polsko-litewskimi, lub: muzułmanami polsko-litewskimi), a ich literatura – piśmiennictwem Tatarów litewskich (polsko-litewskich). Ustalenie granicy wschodniej w latach 1921–1922 spowodowało pierwszy rozpad wspólnoty tatarskiej i uruchomiło proces identyfikacji ludności tatarskiej z nowym państwem, co najsilniej dało się zaobserwować w Polsce i na Litwie, gdzie wytworzyły się nowe grupy etniczne – Tatarzy polscy i Tatarzy litewscy. Skutkiem tych przemian był też rozwój nowych literatur tatarskich. (Drugi rozpad omawianej wspólnoty nastąpił z chwilą zmiany granic Rzeczpospolitej po zakończeniu drugiej wojny światowej; wyodrębniła się wtedy dodatkowo grupa Tatarów białoruskich).

Dlaczego nie powinniśmy wpisywać twórczości Tatarów polskich w nurt kresowy lub regionalny? Tatarzy do 1939 roku byli związani z Kresami północno-wschodnimi, a ich styl życia nie różnił się od tego, jaki cechował innych mieszkańców Wileńszczyzny, Grodzieńszczyzny czy Ziemi Nowogródzkiej. Ludność tatarska mówiła tym samym językiem (w zależności od statusu społecznego był to język polski lub gwara białoruska), nie wyróżniała się ubiorem ani zachowaniem. Elementem decydującym o jej odmienności była wyznawana religia, jaką odziedziczyli po swoich przodkach – islam. Jednakże w ich utworach literackich, chociaż pisane są one w języku polskim, odnajdujemy tematy i motywy właściwe dla literatur muzułmańskich – tureckiej, arabskiej, perskiej. Twórcy sięgają też po gatunki z literatur orientalnych (przede wszystkim po rubajjaty – „czterowiersze”). Dzieła twórców polsko-tatarskich cechuje ponadto inna wyobraźnia archetypiczna, zakorzeniona w tradycji islamskiej i mongolsko-koczowniczej. Jednocześnie pisanie w języku polskim ściśle wiąże twórców polsko-tatarskich z kręgiem wartości europejskich (chociażby poprzez zawarte w samym języku metafory potoczne, związki frazeologiczne, grecka lub łacińska etymologia dużej części wyrazów, itp.).

Mając powyższe na uwadze można twierdzić, iż literatura Tatarów polskich tworzy łącznik pomiędzy tradycją polską (czy szerzej: europejską) i kulturą muzułmańskiego Wschodu. Na styku odległych kultur wytworzyła się nie tylko nowa tożsamość narodowo-etniczna (składająca się z dwóch równorzędnych komponentów – „polskości” i „tatarskości”), lecz również nowy typ wyobraźni artystycznej.

Potraktowanie literatury tworzonej przez Tatarów polskich w dwudziestym wieku wyłącznie jako literatury tatarskiej albo też literatury polskiej tworzonej przez Tatarów lub pewnej odmiany polskiej literatury kresowej (ewentualnie regionalnej) mogłoby spowodować trudność we właściwej interpretacji tej twórczości. Badacz literatury polskiej, który zwykł odczytywać literaturę polską w odniesieniu do europejskiego kodu kulturowego, może nie zwrócić uwagi na to, że twórczość Tatarów, choć pisana w języku polskim, jest zarazem „poezją Wschodu i Zachodu”.