Placówki zaangażowane w realizację projektu:
– Katedra Badań Filologicznych „Wschód – Zachód” Uniwersytetu w Białymstoku, Wydział Filologiczny, 15-420 Białystok, Plac Uniwersytecki 1;
Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 00-330 Warszawa, ul. Nowy Świat 72 – dr hab. Mikołaj Sokołowski, prof. IBL PAN;
– Zakład Komparatystyki Uniwersytetu Warszawskiego, Wydział Polonistyki, ul. Krakowskie Przedmieście 26/28, 00-327 Warszawa – dr hab. Michał Kuziak, prof. UW;
– Instytut Filologii Polskiej Uniwersytetu Opolskiego, pl. M. Kopernika 11, 45-040 Opole, Collegium Maius – dr Małgorzata Burzka-Janik;
– Katedra Polonistyki w Państwowym Uniwersytecie im. Tarasa Szewczenki w Kijowie, Bulwar Tarasa Szewczenki 14, p. 82, Kijów, Ukraina – prof. Rościsław Radyszewski;
– Międzynarodowy Instytut im. Adama Mickiewicza w Grodnie, 230023 Grodno, ul. Lenina 32, Białoruś – prof. Swietłana Musijenko;
– Katedra Teatru i Dramatu Uniwersytetu Jagiellońskiego, Wydział Polonistyki ul. Gołębia 14-16, 31-007 Kraków – prof. dr hab. Włodzimierz Szturc;
– Zakład Literatury Pozytywizmu i Młodej Polski Uniwersytetu w Białymstoku, Wydział Filologiczny, 15-420 Białystok, Plac Uniwersytecki 1 – dr Anna Janicka;
– Instytut Filologii Wschodniosłowiańskiej Uniwersytetu w Białymstoku, Wydział Filologiczny, 15-420 Białystok, Plac Uniwersytecki 1 – dr Joanna Dziedzic.
2. Pracownicy uczestniczący w realizacji projektu.
Główni realizatorzy:
– dr hab. Halina Krukowska, prof. em. UwB – Kierownik projektu
– prof. dr hab. Jarosław Ławski, prof. UwB – Główny wykonawca
– mgr Grzegorz Kowalski – Główny wykonawca
– dr Iwona Rusek – Wykonawca
– mgr Dariusz Kukiełko – Wykonawca
Współpracownicy:
– prof. dr hab. Mikołaj Sokołowski, prof. IBL PAN – Instytut Badań Literackich PAN, Warszawa;
– prof. dr hab. Włodzimierz Szturc – Uniwersytet Jagielloński;
– prof. dr hab. Rościsław Radyszewski – Państwowy Uniwersytet im. Tarasa Szewczenki w Kijowie, Ukraina;
– dr Krystyna Krzemieniowa – em. tłumacz, filologia germańska i polska, Warszawa;
– prof. dr hab. Alina Kowalczykowa – Instytut Badań Literackich PAN, Warszawa;
– prof. dr hab. Swietłana Musijenko – Uniwersytet im. Janki Kupały w Grodnie;
– dr Anna Janicka – Uniwersytet w Białymstoku;
– dr Piotr Oczko – Uniwersytet Jagielloński;
– dr Małgorzata Burzka-Janik – Uniwersytet Opolski;
– dr Joanna Dziedzic – Instytut Filologii Wschodniosłowiańskiej Uniwersytetu w Białymstoku;
– dr Łukasz Zabielski – KBF „W-Z”;
– dr Michał Siedlecki – KBF „W-Z”;
– dr Marek Szladowski – Opole;
– dr Marta Białobrzeska – KBF „W-Z”.

Cel naukowy projektu
Celem projektu jest naukowe opracowanie i wydanie źródłowych tekstów z literatury romantycznej należących do tak zwanego „ciemnego”, „czarnego”, „nocnego” nurtu w literaturze końca XVIII i I-szej połowy XIX wieku. W ramach projektu będą badane fundamentalne dla rozumienia literatury „czarnego romantyzmu” tematy: frenezji romantycznej, gotycyzmu, poezji nocy, libertynizmu, werteryzmu, osjanizmu etc.
Naukowa Seria Wydawnicza „Czarny Romantyzm” została zainicjowana przez Halinę Krukowską w 1993 roku. Do tej pory ukazało się 17 tomów Serii [lata 1994-2011], recenzowanych naukowo. W sumie opublikowane w Serii prace to ponad 9,5 tysiąca stron naukowych publikacji. 2 tomy [Maria i Zamek kaniowski ] były wznawiane. Seria prezentuje trojakiego rodzaju publikacje:
– krytyczne, naukowe opracowania tekstów zawierających elementy imaginarium romantycznego [tu wydano m.in. Marię Malczewskiego, Zamek kaniowski Goszczyńskiego, Agaj-Hana Krasińskiego];
– obszerne monografie tematyczne wątków przynależnych do świat wyobraźni czarnego romantyzmu [tu opublikowano monografie: faustyzmu, tragedii, motywu apokalipsy, motywu nocy, nihilizmu];
– prace poświęcone postromantycznym metamorfozom wątków charakterystycznych dla „Czarnego Romantyzmu” [tu monografia poematu Niedokonany Micińskiego i krytyczna edycja tegoż twórcy Walki o Chrystusa].
Nad poziomem wydawnictwa czuwa Rada Redakcyjna złożona z wybitnych naukowców. W jej skład wchodzą: prof. Halina Krukowska [Uniwersytet w Białymstoku – Przewodnicząca], prof. Wojciech Gutowski [UKW Bydgoszcz], dr hab. Michał Kuziak, prof. UW [Uniwersytet Warszawski], ks. prof. Edward Ozorowski [Uniwersytet w Białymstoku], prof. Leszek Libera [Uniwersytet Zielonogórski], prof. Mikołaj Sokołowski, dr hab. Jolanta Sztachelska, prof. UwB, prof. Włodzimierz Szturc [Uniwersytet Jagielloński], prof. Alina Kowalczykowa [IBL PAN], dr hab. Marek Nalepa, prof. URz [URz, Rzeszów], prof. Elżbieta Nowicka [UAM, Poznań], dr hab. Zbigniew Kaźmierczak, prof. UwB [Białystok, UwB], prof. Maria Kalinowska [UMK, Toruń].
Praktycznym przygotowaniem edycji zajmuje się Redakcja Serii, w skład której wchodzą:
– Prof. Jarosław Ławski, – kierownik KBF „Wschód – Zachód” na Uniwersytecie w Białymstoku;
– Dr Krzysztof Korotkich – badacz romantyzmu, autor monografii Wyobraźnia apokaliptyczna Juliusza Słowackiego;
– Dr Anna Janicka – badaczka recepcji romantyzmu w 2 poł. XIX w. i XX w.;
– Dr Iwona Rusek – polonistka, badaczka romantyzmu i Młodej Polski;
– Mgr Grzegorz Kowalski – doktorant Uniwersytetu w Białymstoku, badacz romantyzmu;
– Dr Marcin Bajko – pracownik ZBIiP „Wschód – Zachód”, badacz romantyzmu i modernizmu;
– Dr Grzegorz Czerwiński – badacz literatury XIX i XX wieku;
– Mgr Marek Oleksiewicz – filolog, badacz tradycji kresowe;
– Dr Michał Siedlecki – badacz literatury współczesnej.
NSW „Czarny Romantyzm” powstała w środowisku badaczy z Zakładu Literatury Oświecenia i Romantyzmu, a obecnie prowadzona jest przez KBF „Wschód – Zachód”, badający literaturę XIX wieku w ujęciu komparatystycznym.
Naukowa Seria Wydawnicza „Czarny Romantyzm” jest znana we wszystkich środowiskach polonistycznych w kraju i na świecie. W wielu ośrodkach polonistycznych tomy Serii stanowią podstawę zajęć dydaktycznych. Publikacje te stanowią w niektórych dziedzinach badań polonistycznych podstawową literaturę przedmiotu.
Dotychczas wydane tomy NSW „Czarny Romantyzm”:
1. Seweryn Goszczyński, Zamek kaniowski, wstęp H. Krukowska (1994, 2002).
2. Jarosław Ławski, Wyobraźnia lucyferyczna. Szkice o poemacie Tadeusza Micińskiego „Niedokonany. Kuszenie Chrystusa Pana na pustyni” (1995).
3. Antoni Malczewski, Maria. Powieść ukraińska, wprowadzenie napisali H. Krukowska i J. Ławski (1995, 2002).
4. Antoniemu Malczewskiemu w 170. rocznicę pierwszej edycji „Marii”. Materiały sesji naukowej, Białystok 5-7 V 1995, pod red. H. Krukowskiej (1997).
5. Zygmunt Krasiński, Agaj-Han. Powieść historyczna, wprowadzenie Z. Suszczyński (1998).
6. Postacie i motywy faustyczne w literaturze polskiej, pod red. H. Krukowskiej i J. Ławskiego, t. I (1999).
7. Postacie i motywy faustyczne w literaturze polskiej, pod red. H. Krukowskiej i J. Ławskiego, t. II (2001).
8. Jarosław Ławski, Marie romantyków. Metafizyczne wieje kobiecości. Mickiewicz – Malczewski –Krasiński (2003).
9. Problemy tragedii i tragizmu. Studia i szkice, pod. red. H. Krukowskiej i J. Ławskiego (2005).
10. Bonawentura (A. E. F. Klingemann), Straże nocne, przeł. K. Krzemieniowa i M. Żmigrodzka, wstęp S. Dietzsch, M. Żmigrodzka, opr. tekstu, red. tomu J. Ławski (2006).
11. Apokalipsa. Symbolika – Tradycja – Egzegeza, pod red. K Korotkicha i J. Ławskiego, t. I (2006).
12. Apokalipsa. Symbolika – Tradycja – Egzegeza, pod red. K. Korotkicha i J. Ławskiego, t. II (2007).
13. Światło w dolinie. Prace ofiarowane Profesor Halinie Krukowskiej, pod red. K. Korotkicha, J. Ławskiego, D. Zawadzkiej (2007).
14. Nihilizm i historia. Studia z literatury XIX i XX wieku, pod red. M. Sokołowskiego i J. Ławskiego (2009).
15. Noc. Symbol – Temat – Metafora, t. I: Wokół „Straży nocnych” Bonawentury, pod red. J. Ławskiego, K. Korotkicha, M. Bajki (2011).
16. Noc. Symbol – Temat – Metafora, t. I: Noce polskie, noce niemieckie, pod red. J. Ławskiego, K. Korotkicha, M. Bajki (2012).
17. K. Korotkich, Wyobraźnia apokaliptyczna Juliusza Słowackiego. Obrazy – wizje – symbole (2011).
18. Tadeusz Miciński, Walka o Chrystusa, wstęp, opracowanie tekstu i przypisy M. Bajko (2011).
19. Marek Szladowski, (Bez)senna egzystencja. Starość Józefa Ignacego Kraszewskiego, red. tomu A. Janicka (2012).
20. Grzegorz Kowalski, Duch w osobie. Bohater w dramatach Juliusza Słowackiego, red. tomu J. Ławski (2012).
21. Renata Majewska, Arkadia Północy. Mity eddaiczne w „Lilli Wenedzie” i „Królu-Duchu” Juliusza Słowackiego, red. Ł. Zabielski, Białystok 2013.
22. Starość. Doświadczenie egzystencjalne – temat literacki – metafora kultury, Seria I: Rozpoznania, idea i wstęp J. Ławski, red. A. Janicka, E. Wesołowska, G. Kowalski, Białystok 2013.
23. Starość. Doświadczenie egzystencjalne – temat literacki – metafora kultury, Seria II: Interpretacje , idea i wstęp J. Ławski, red. A. Janicka, E. Wesołowska, Ł. Zabielski, Białystok 2013.

Chcemy w najbliższych latach skupić nasze badania i inicjatywy wydawnicze na XIX-wiecznych tekstach wysokiej próby literackiej, które, choć odnotowywane w historiach literatury, nie mają krytycznych edycji ani w XIX, ani w  XX wieku.

Znaczenie projektu
W ramach realizowanego projektu przywróconych zostanie kulturze współczesnej dziesięć dzieł dziesięciu różnych autorów. Wszystkie one należą do szeroko rozumianego nurtu „czarnoromantycznego”, stanowią wybitne osiągnięcia literackie, swego czasu zapomniane szybko lub przyćmione przez nazwiska wieszczów. Dzieła te nie były nigdy opracowywane krytycznie, nieliczne wydania popularne (np. Bruno i Zawerucha T. A. Olizarowskiego) pozbawione są aparatu krytycznego i opracowane powierzchownie pod względem tekstologicznym. Krytycznie opracowane utwory staną się podstawą badań naukowych, wejdą w obieg czytelniczy tak, jak to się stało z nowymi opracowaniami Marii, Zamku kaniowskiego, Agaj-Hana oraz opartym na romantycznym imaginarium Niedokonanym T. Micińskiego. Utwory te służyć będą jako pomoc dydaktyczna. Badania z zakresu „czarnego romantyzmu” powinny zebrać materiał dotyczący frenezji, gotycyzmu oraz tematu nocy w literaturze XIX-wieku i jej XX-wiecznych kontynuacjach. W kolejności opracowane krytycznie, tekstologicznie, poprzedzone obszernymi wstępami interpretacyjnymi i bibliografią zostaną następujące dzieła:
[1] Tomasz August Olizarowski, Poematy (tu: Bruno, Zawerucha, Paladyn Czorcz, Softy, Topir-Góra), opr. dr M. Burzka-Janik.
Olizarowski jest najbardziej „pechowym” z poetów romantycznych, nie doczekał się ani edycji krytycznej, ani pism zebranych, ani nawet krytycznego opracowania dzieł wybranych; ogromna część niepublikowanych rękopisów spoczywa w Bibliotece Polskiej w Paryżu. Istnieje pilna potrzeba opracowania poematów uchodzących za klasyczne dzieła Olizarowskiego.
[2] Władysław Słowacki (stryjeczny brat Juliusza Słowackiego), „Narracje” i pisma rozproszone, wiersze [pierwodruk: Kijów 1847], opr. mgr G. Kowalski.
Zbiór prozy Władysława Słowackiego należy do najrzadszych druków XIX-wiecznych; jest to proza o wysokiej wartości artystycznej; oprócz studium Stanisława Makowskiego poświęconego W. Słowackiemu, człowiekowi o niesłychanie burzliwym życiu, nie ma żadnych opracowań jego dzieła, mimo że przecież współtworzył on kulturę literacką całej rodziny Słowackich, oddziaływał na Juliusza Słowackiego.
[3] Edward książę Lubomirski, przekład-parafraza Fausta Augusta E. F. Klingemanna [Warszawa 1819], poprzedzony obszernym wstępem zawierającym pierwszy polski romantyczny program dramatu narodowego, opr. J. Lawski, S. Dietzsch, M. Kopij.
Parafraza Lubomirskiego pozostawała do niedawna niemal zupełnie zapomniana, a to z powodu ortografii, jaką w swej książce zastosował Książę: wzorowanej na niemieckiej i angielskiej [w krajach niemieckojęzycznych i Anglii pełnił funkcje dyplomatyczne]. Publikacja Wstępu autorstwa Lubomirskiego do Fausta Klingemanna, autora sławnych niegdyś Straży nocnych, zmieni całkowicie obraz początków polskiego romantyzmu. Zawiera ona jasno wyłożony, jeszcze przed wystąpieniem Mickiewicza, program antyklasycystycznego dramatu narodowego , odwołującego się do niemieckich wzorców literackich, mitu, metafizyki.
[4] Roman Zmorski, Lesław. Szkic fantastyczny [Ostrów – Pleszew 1847], opr. prof. H. Krukowska.
Klasyczne dzieło późnoromantycznej literatury z nurtu czarnego romantyzmu; utwór nigdy nie został wznowiony  na przestrzeni ostatnich stu lat w krytycznym wydaniu, pomimo że wypowiedzi o nim przynosi każda większa historia literatury polskiej.
[5] August Antoni Jakubowski, Wspomnienia polskiego wygnańca [Remembrances of a Polish Exile, Philadelphia 1835], opr. J. Ławski, dr hab. P.Oczko.
Polski przekład z angielskiego dokonany przez dra Piotra Oczkę (UJ) pierwszej książki o literaturze polskiej wydanej w Stanach Zjednoczonych przez nieślubnego syna autora Marii, Antoniego Malczewskiego, deportowanego do Ameryki. Książka przynosi pierwsze podsumowanie całego nurtu czarnego romantyzmu
[6] Zenon Fisz, Noc Tarasowa. Powieść z dziejów Ukrainy 1624 r., [pierwodruk „Athenaeum” 1841–1842], opr. dr Marek Szladowski.
Fisz, pisujący pod pseudonimem Tadeusz Padalica, należy do najwybitniejszych prozaików romantycznych, wywodzących się ze wschodnich ziem Rzeczypospolitej, z Kijowszczyzny. Temat jego twórczości stanowi okrutna historia pogranicza polsko-ukraińskiego. Jego proza ukazuje człowieka oddanego namiętnościom wojny, walki, sporu. Żaden utwór pisarza nie został w ostatnim stuleciu opracowany krytycznie i wydany, choć prace historyków literatury (np. Marka Kwapiszewskiego) pokazują jego twórczość jako artystycznie spełnioną.
[7] Stefan Witwicki, Edmund. Poema dramatyczne [Warszawa 1828], opr. prof. M. Sokołowski, dr I. E. Rusek.
Klasyczny poemat/powieść poetycka Witwickiego, ukazujący ciemną stronę egzystencji bohatera wczesnoromantycznego, nigdy nie był wznawiany ani komentowany krytycznie przez historyków literatury, a przecież wzmianki o nim przynosi każde opracowanie literatury romantycznej o charakterze syntezy.
[8] Wacław Szymanowski, „Michał Sędziwój” i inne dramaty [Warszawa 1859], opr. A. Janicka, dr B. Olech.
Wacław Szymanowski, pisarz pochodzenia żydowskiego, tworzący w okresie późnego romantyzmu, należy dziś do najbardziej zapomnianych postaci romantyzmu. Jego twórczość przynosi już zapowiedzi epoki postyczniowej, ale też przywołuje tematy charakterystyczne dla wczesnego romantyzmu z jego ciemnego nurtu, takie jak faustyzm, alchemia, demoniczna miłość. Wysokiej próby dzieła Szymanowskiego domagają się przypomnienia, pisarz także nie funkcjonuje jako ważna osobistość życia literackiego tej epoki.
[9] Noce Younga z angielskiego i francuskiego przetłumaczone, prawdopodobnie przekład ks. F. Rydzewskiego, t. I-II, Lublin 1785, dr Ł. Zabielski.
Dzieło Edwarda Younga należy do literatury angielskiej XVIII wieku, ale można śmiało rzec, iż dało początek czarnemu romantyzmowi. W Polsce zostało przetłumaczone już w XVIII stuleciu, ale obszerny ten przekład wymaga gruntownego opracowania językowego, modernizacji pisowni i, przede wszystkim, historycznoliterackiego wstępu. Ten praktycznie niedostępny dziś tekst wymaga natychmiastowej reedycji.
[10] Józef Sękowski, Fantastyczne podróże barona Brambeusa, Warszawa 1840, t. I-II, opr. dr J. Dziedzic, prof. J. Ławski.
Sękowski jest postacią kontrowersyjną. Uznany za narodowego renegata wszystkie swoje dzieła pisał od pewnego momentu po rosyjsku. Lecz utwór proponowany do edycji napisany został najpierw po polsku, jest częścią polskiej kultury, literatury tego okresu. Tym ciekawszy to tekst, że wykorzystuje elementy groteski, fantastyki, ironii i satyry do wyrażenia tematów charakterystycznych dla czarnego romantyzmu. Tekst jest praktycznie niedostępny, brak pogłębionych opracowań dzieła, nie opracowano szczegółowo jego polskiej recepcji, istnieje natomiast spora literatura przedmiotu na temat rosyjskojęzycznej wersji powieści, która należy do klasycznych dzieł XIX-wiecznej prozy rosyjskiej.
W ramach programu badawczego zostaną przeprowadzone kompleksowe badania trzech zagadnień: frenezji, gotycyzmu i tematu nocy. Ich wyniki będą sukcesywnie publikowane jako element kolejnych wstępów do tomów serii.

Stan wiedzy
Istnieją opracowania dotyczące literatury nurtu czarnego romantyzmu. Większość z nich powstała albo w kręgu badawczym Marii Janion (M. Janion, Romantyzm, rewolucja, marksizm, Gdańsk; M. Janion, M. Żmigrodzka, Romantyzm i egzystencja, Gdańsk 2004; wstęp R. Przybylskiego do Marii [PIW, Warszawa 1976]), albo powstały one w białostockim środowisku naukowym badań nad czarnym romantyzmem (H. Krukowska, Noc romantyczna. Mickiewicz, Malczewski, Goszczyński. Interpretacje, wyd. I, Białystok 1985, wyd. II, Gdańsk 2011). Literatura tego nurtu nie cieszyła się nigdy wielkim zainteresowaniem badaczy (z wyjątkiem Marii).
Niemniej jednak warto podkreślić, że nie istnieją prawie żadne opracowania dotyczące dzieł, które mają być wydane. Nieliczne opracowania pochodzą najczęściej sprzed II wojny światowej, są archaiczne metodologicznie, mają charakter biograficzny. Sam nurt czarnego romantyzmu jest dość słabo poznany.
Czarny romantyzm – to nurt w literaturze romantyzmu polskiego i europejskiego, szczególnie angielskiego i niemieckiego, charakteryzujący się pesymistyczną, ciemną, mroczną wizją świata: człowieka, natury i kultury, kosmosu i historii.
Podstawą kreacji świata w nurcie czarnoromantycznym jest złowroga, tajemnicza, irracjonalna wizja natury. Łudzi ona człowieka swym pięknem, po to tylko, by w chwili iluzji wyzwolić w nim szał niszczenia, impuls mordu. Człowiek jest tu integralną częścią tak zaprojektowanej Kosmicznej Całości. Najpełniej opisują go sprzeczności: to namiętny kochanek w jednej chwili i bezwzględny zbrodniarz w drugiej. To istota piękna, choć dzika i nieujarzmiona, ale też istota oddająca się frenezji niszczenia, zemsty, rozpasanej erotyce, aktom amoralnym i wrogim kulturze. Kultura owa w dziełach nurtu czarnego romantyzmu stanowi złudny efekt ludzkiego wysiłku budowania i okiełznywania natury. Jej efekty są nietrwałe i w chwilach rozpętania dzikich żądz, instynktów, stanowią przedmiot pełnego pasji niszczenia. Jego najwymowniejsze akty dokonują się dzięki historycznej działalności człowieka.
Historia – zdeheroizowana, bezcelowa, zapokaliptyzowana – jest idealną przestrzenią frenetycznego zaspokojenia instynktu śmierci, który w jednostkach i narodach roznieca natura. Bóg świata czarnego romantyzmu to albo Bóg, który wycofał się z opieki nad światem, albo też przypomina starotestamentowego, okrutnego Jehowę. Czasem Boga nie ma w owym świecie wcale lub stanowi on istotę całkowicie niepojętą i nieobjawioną.
Do specyficznych cech poetyki dzieł czarnego romantyzmu należą: dominacja motywów nocy, aktywizacja niszczycielskich mocy żywiołów (ogień, woda, powietrze, ziemia), ekspresja stanów dzikości (w naturze i w człowieku), przywołanie specyficznych przestrzeni ewokujących tajemnicę (zamek, grób, ruina, cmentarz, a w naturze step, las, dzika okolica, góry), ewokacje nastroju pustki, smutku, grozy, melancholii, demonicznego, irracjonalnego zagrożenia lub wampirycznej żądzy krwi.
Obraz świata znamionuje tu kosmiczny dualizm nocy i dnia, zła i dobra, księżyca i słońca, tajemnicy i wiedzy – koniecznie z akcentem na pierwszy element. Profanum jest tu silniejsze niż sacrum, Thanatos tryumfuje nad Erosem, niszczenie jest silniejsze niż tworzenie, a to, co dolne lub podziemne (chtoniczne) ważniejsze niż to, co górne, ukierunkowane pionowo (wertykalnie). Zależny od natury człowiek (podmiot) przeżywa w tym świecie abyssystyczny (gr. abyssos – otchłań) wstrząs, doznanie otchłanności przerażającego istnienia w kosmosie, który jest bezdenną i bezcelową otchłanią.
Świat czarnego romantyzmu budowany jest z elementów ludowej wizji kosmosu i historii oraz historycznych przekazów, podań. Elementy fantastyki łączy z pierwiastkami cudowności, rozszalałym tanatyzmem i frenezją. Gotycka architektura funkcjonuje tu często w towarzystwie orientalnej kultury.
Ulubione gatunki czarnego romantyzmu to powieść poetycka, powieść, ballada, poemat, rzadziej liryka i dramat. Czarny romantyzm jako nurt integruje w sobie elementy gotycyzmu, osjanizmu, youngizmu, libertynizmu, werteryzmu, faustyzmu, mediewizmu, literackiego satanizmu i wampiryzmu. Filozoficzną podstawę kreacji literackich stanowią te nurty filozofii, które akcentują istnienie w naturze jakiejś ciemnej zasady bytu, prazasady zła (J. W. Schelling, A. Schopenhauer, G. H. Schubert, Hymny do Nocy Novalisa,  Straże nocne Bonawentury).
Przekonanie o istnieniu w romantyzmie nurtu mrocznego ustaliło się bardzo wcześnie. Jego początki sięgają sporu o duchy i „cuda imaginacji” w Balladach i romansach, II i IV cz. Dziadów. Decydujące znaczenie przyznać trzeba pismom Maurycego Mochanackiego w tym O duchu i źródłach poezji w Polszcze (1825), a także Artykułowi, do którego był powodem „Zamek kaniowski” Goszczyńskiego (1829). Zasadniczą rolę w uznaniu, iż Maria Malczewskiego i Zamek kaniowski Goszczyńskiego tworzą nie tylko podstawy szkoły romantycznej, ale jej odrębnego ciemnego nurtu przypisać należy książce krytycznej Mochnackiego O literaturze polskiej w wieku XIX (1830), w której nade wszystko wydobył arcydzielność Marii. Już Mochnacki połączył czarną wersję romantyzmu z pierwiastkiem ukraińskim, tematem i historią ziem kresowych.
Ostatecznie modyfikacji szkół w poezji polskiej dokonał Aleksander Tyszyński w powieści Amerykanka w Polsce (1837), gdzie dał znakomitą charakterystykę czarnego romantyzmu w jego wersji ukraińskiej: „Ponurość, dzikość, krwawe obrazy, zbrodnie, są ulubioną, powszednią poetów ukraińskich treścią; jeśli w nich spotkasz niekiedy uśmiechający się obraz, nie uśmiechaj się wcale, bowiem gorzko opłacisz tę chwilową radość; jeżeli w nich spotkasz miłość, miłość będzie ponura lub dzika, albo też cielesna i prosta”. Do poetów tej szkoły Tyszyński zaliczył Malczewskiego, Goszczyńskiego, Gosławskiego, Zaleskiego, Zaborowskiego. Pośród kolejnych generacji krytyków rozpoznanie Tyszyńskiego nie było kwestionowane. Ale prócz Malczewskiego i Goszczyńskiego badania nie objęły w większym stopniu dzieł pisarzy uznawanych (często niesłusznie) za twórców minorum gentium, a aktywność wydawnicza wyczerpała się w II poł. XIX wieku.
Istnieje zatem pilna potrzeba zintensyfikowania działań wydawniczych i interpretacyjnego odnowienia znaczeń dzieł, które chcielibyśmy wydać – dzieł niezbędnych w dydaktyce uniwersyteckiej polonistycznej i w pracach interpretacyjnych lub monograficznych.
Badania nad „czarnym romantyzmem” mają kluczowe znaczenie dla kultury ukraińskiej i białoruskiej, gdyż niektórzy twórcy przynależący do tego nurtu żyli i działali na terenach dzisiejszych obu krajów (W. Słowacki, A. A. Jakubowski, Z. Fisz), współtworząc kulturę tych ziem, obserwując krytycznie narodziny kultury narodowej Ukraińców i Białorusinów. Dlatego zaistniała konieczność zaproszenia do zespołu badawczego filologów wschodniosłowiańskich.
Publikacja wymienionych utworów w krytycznym wydaniu wzbogaca, ale i weryfikuje obraz całego polskiego Romantyzmu, zbyt często sprowadzanego do wielkich nazwisk wieszczów i poetów ukraińskiej szkoły (Malczewski, Goszczyński, Zaleski) lub ograniczonych do dzieł wczesnej fazy romantyzmu, takich jak Maria i Zamek kaniowski. Tymczasem dzieła „czarnoromantyczne” ukazują się aż po 1863 rok (a czasem i po nim). W kolejnej turze badań chcielibyśmy w latach 2014-2016 skupić się na dziełach Olizarowskiego, Fisza, Grabowskiego. Proponowane badania i edycja mają charakter pionierski, poszerzając i zmieniając wiedzę o kulturze polskiego i europejskiego (wschodnioeuropejskiego) romantyzmu.
Literatura przedmiotu na temat czarnego romantyzmu i edytowanych dzieł tego nurtu (oprócz prac członków zespołu redakcyjnego Naukowej Serii Wydawniczej „Czarny Romantyzm”):
A. Prace poświęcone dziełom i twórcom, które mają być wydane
1) T. Sivert, O wczesnych dramatach historycznych Augusta Olizarowskiego, „Prace Polonistyczne” S. XLI, red. K. Poklewska, Wrocław 1986.
2) M. Rudkowska, Tomasza Augusta Olizarowskiego szansa na dramat narodowy, „Teksty Drugie” 1998, z. 5.
3) S. Makowski, Biografia poety bałaguły. (Rzecz o Władysławie Słowackim), [w:] W kręgu rodziny i przyjaciół Słowackiego, opr. S. Makowski i Z. Sudolski, Warszawa 1967.
4) S. Wasylewski, Jaśnie oświecony romantyk, [w:] tegoż, U księżnej pani, Lwów 1920 [o E. Lubomirskim].
5) J. Maślanka, Wstęp do. A. A. Jakubowski, Poezje, Kraków 1973.
6) M. Kwapiszewski, Późny romantyzm i Ukraina, Warszawa 2006 [tu o Z. Fiszu].
7) S. Szczepiński, Czarna romantyka „przerażenia istnieniem” „Lesława” Romana Zmorskiego, „Zeszyty Naukowe Wydziału Humanistycznego UG”, Prace Historycznoliterackie 1986, z. 11/12.
8) A. Abramowicz, Rozbiór poetyckich i prozaicznych utworów Stefana Witwickiego, Lublin 1937.
9) J. W. Gomulicki, Wacław Szymanowski, [w.] Iskrzy z popiołów, S. II, Warszawa 1960.
10)  D. Ambroziak, Józef Sękowski w opinii Polaków, „Studia i Szkice Slawistyczne. Literatura – Kultura – Język”, red. W. Chlebda, I. Światłowska, Opole 2002, nr 1, s. 21-34.
11)  D. Ambroziak, Józef Sękowski w ocenie Rosjan, [w:] Dialog w literaturach i językach słowiańskich, t. 1: Literaturoznawstwo, red. W. Laszczak, A. Wieczorek, Opole 2003 (seria „Studia i Szkice Slawistyczne” 4), s. 253-261.
12)  D. Ambroziak, Polonica w czasopiśmie Józefa Sękowskiego „Bibliotieka dla Cztienija”, [w:] Polska w Rosji – Rosja w Polsce. Dialog kultur, red. R. Paradowski, Sz. Ossowski, Poznań 2003, s. 205-211.
13) J. Płuciennik, Nowożytny indywidualizm a literatura. Wokół hipotez o kreacyjności Edwarda Younga, Kraków 2006.
14)  R. Przybylski, Świat jako maszyna piekielna ( O „Zamku kaniowskim” Goszczyńskiego), [w:] Studia z historii i teorii poezji, Seria II, red. M. Głowiński, Wrocław 1970.
15)  G. Ritz, Romantyczna frenezja jako koncepcja obrazowania, [w:] Nihilizm i historia. Studia z literatury XIX i XX wieku, red, M. Sokołowski, J. Ławski, Białystok – Warszawa 2009.
B. Monografie
– M. Janion, Gorączka romantyczna, Warszawa 1975.
– H. Krukowska, Noc romantyczna. Mickiewicz, Malczewski, Goszczyński. Interpretacje, Białystok 1985.
– J. Ławski, Bo na tym świecie Śmierć. Studia o czarnym romantyzmie, Gdańsk 2008.
– M. Piwińska, Złe wychowanie, Warszawa 1981.
– A. Kowalczykowa, Ciemne drogi szaleństwa, Kraków 1978.

Koncepcja i plan badań
Proponowane badania koncentrują się na literaturze tzw. czarnego romantyzmu, w szczególności na ważnych dla procesu historycznoliterackiego zjawiskach, tematach, tekstach. Ogólny plan badań zakłada metodyczne, systematyczne, zespołowe i skoordynowane badania o charakterze tekstologicznym i interpretacyjnym na tekstach, które mają być publikowane, a także kwerendy biblioteczne, mające na celu ustalenie dziejów recepcji wzmiankowanych dzieł. Opracowywaniu tekstów, ustalaniu ich podstawy przeznaczonej do publikacji towarzyszyć będą prace o charakterze interpretacyjnym, oparte na metodologicznych przesłankach klasycznej historii literatury, wzbogaconych o osiągnięcia hermeneutyki, tematologii, fenomenologii wyobraźni.
Prowadzone przez zespół badaczy od 1994 roku badania pozwalają stwierdzić, iż nurt czarnoromantyczny odgrywał znacznie większą rolę w świadomości literackiej i krytyce pierwszej połowy dziewiętnastego wieku, niż przyjmują to współczesne syntezy literatury tej epoki. Ustalenia te traktować należy jako inspiracje krytycznej edycji tekstów dziś zapomnianych, a także przypomnienia autorów, którzy cieszyli się w dziewiętnastym wieku popularnością (Fisz, Witwicki, Szymanowski), bądź już wtedy egzystowali na marginesie literatury (Olizarowski, W. Słowacki, Lubomirski). Prowadzone do tej pory przez zespół Naukowej Serii Wydawniczej „Czarny Romantyzm” prace naukowe (tomy o tragedii, faustyzmie, nihilizmie, apokaliptyce) oraz edytorskie (Krasiński, Goszczyński, Malczewski, Klingemann), wskazują wyraziście, iż fundamentalnym edycjom tekstów powinny towarzyszyć elementarne badania nad znaczeniem podstawowych kategorii estetycznych i tematów literackich epoki. W tym przypadku, co proponujemy, nad frenezją, gotycyzmem i nocą jako tematem literackim.

Specyfika badań
– W badaniach wykorzystane zostaną tradycyjne, historycznoliterackie metody badań: analiza motywu, symbolu, mitu; rekonstrukcja kontekstu historycznego oraz egzystencjalnego u pisarza. Wszystkie teksty wymagają szczegółowych badań o charakterze żmudnej analizy tekstologicznej, ustalenia podstawowej wersji tekstu na podstawie pierwodruków.
– Nie zamierzamy stosować do publikowanych dzieł metodologii, które w sposób znaczący przewartościowałyby znaczenia tych zapoznanych tekstów (psychoanaliza, studia postkolonialne, inspiracje postmodernistyczne). Wychodzimy z założenia, iż tego typu odczytania powinna poprzedzić gruntowna, krytyczna, historycznoliteracka edycja tekstu, ustalająca jego genezę, znaczenia, recepcję.
– Prace nad dziedzictwem literatury romantycznej wymagają podejścia interdyscyplinarnego. W naszym przypadku konieczna będzie pomoc polonisty dysponującego też wiedzą o życiu literackim Wiednia na początku XIX wieku (prace nad Lubomirskim wykona dr J. Krzysztoforska-Doschek), znawcy literatury niemieckojęzycznej o kompetencjach translatologa (prace nad Faustem Klingemanna/Lubomirskieo wesprze dr K. Krzemieniowa, mająca ogromny dorobek przekładowy z literatury niemieckiej i filozofii XIX wieku), wreszcie znawcy literatury rosyjskiego romantyzmu (stąd udział dr J. Dziedzic, rusycystki, niezbędny przy edycji Sękowskiego i Fisza), romanisty (teksty z Biblioteki Polskiej w Paryżu: Jakubowski, Olizarowski), a także ukrainisty (tu konsultuje projekt prof. R. Radyszewski z Kijowa) i anglisty (w przypadku edycji Jakubowskiego i Younga konsultantem jest dr P. Oczko z UJ w Krakowie).
– Prace tego typu wymagają nowoczesnego sprzętu służącego pracom tekstologicznym (porównanie wersji dzieła), redakcyjnym (skanowanie) i korektorskim. Pragniemy podkreślić , iż dysponujemy odpowiednim sprzętem do przygotowania edycji, co potwierdzają liczne wykonane dotychczas prace zespołu redakcyjnego Serii „Czarny Romantyzm”.
– Wydawanie tekstów tak rzadkich, jak np. Narracje Władysława Słowackiego, wymaga licznych kwerend bibliotecznych, a także archiwalnych w celu ustalenia niektórych faktów edytorskich i biograficznych. Niezbędna okaże się kwerenda w bibliotekach Kijowa, Wilna, Wiednia  oraz wizyta w Bibliotece Polskiej w Paryżu, gdzie znajdują się materiały, teksty Augusta Antoniego Jakubowskiego oraz ogromny blok tekstów (7 teczek) Tomasza Augusta Olizarowskiego. Materiały do biografii i twórczości Edwarda księcia Lubomirskiego znajdują się w Wiedniu, gdzie pełnił on misję dyplomatyczną.
W najbliższym czasie ukażą się:
– A. E. F. Klingemann, Faust, przekład i wstęp księcia Edwarda Lubomirskiego, wydanie polsko-niemieckie, 2013.
– A. A. Jakubowski, Wspomnienia polskiego wygnania, przekład i wstęp J. Ławski, P. Oczko, 2013.
– T. A. Olizarowski, Poematy, opr. i red. tomu M. Burzka-Janik, 2014.
– R. Zmorski, Lesław, wstęp H. Krukowska, 2014.

Opracował: Jarosław Ławski
Dariusz Kukiełko