Komitet Redakcyjny
– Prof. Jarosław Ławski – Przewodniczący
– Prof. Alois Woldan – Uniwersytet Wiedeński
– Prof. Bogusław Dybaś – Stacja PAN w Wiedniu
– Prof. Leszek Libera – Uniwersytet Zielonogórski
– Prof. Marta Kopij-Weiß – Uniwersytet Wrocławski
– Prof. Steffen Dietzsch – Humboldt Universität zu Berlin
– Prof. Marek Nalepa – Uniwersytet Rzeszowski
– Dr Krystyna Krzemieniowa – Tłumaczka
– Dr Anna Janicka – Uniwersytet w Białymstoku
– Dr Łukasz Zabielski – Książnica Podlaska – Sekretarz
– Prof. Natalia Malutina – Uniwersytet w Odessie
Idea projektu

Celem projektu jest zainicjowanie edycji dzieł jednego z najważniejszych, a równocześnie zapomnianych pisarzy polskich okresu przełomu Oświecenia i Romantyzmu. Posiadający wybitne walory literackie Obraz Wiednia zawiera liczne, obszerne informacje o niemieckojęzycznej literaturze końca XVIII i początku XIX wieku, w tym o romantykach niemieckich takich jak Jean-Paul, ale też o Goethem, Schillerze. Wydanie tego dzieła w krytycznym opracowaniu w dużym stopniu zmienia obraz początków polskiego romantyzmu i całego tego prądu, który to początek wiązano zazwyczaj z fascynacją Schillerem, Goethem, Herderem. Poliglota, dyplomata, człowiek bogaty, a jednocześnie filantrop Edward książę Lubomirski został postrzelony w pojedynku w 1829 roku. Zmarł po 6 tygodniach. Do historii przeszedł jako ofiara nonsensownego pojedynku, jego pisma szybko zapomniano. Tymczasem przynoszą one rewelacyjny obraz pierwszego polskiego romantyka, autora przekładu-parafrazy Fausta A. E. F. Klingemanna, pisarza i autora inscenizacji pierwszej Fausta Goethego w Niemczech. Lubomirski nie tylko przyswoił polszczyźnie Fausta Klingemanna już w 1819 roku, ale poprzedził go obszernym Wstępem, w którym stworzył pierwszy – jeszcze przed Mickiewiczem – teoretyczny projekt narodowego teatru, dramatu w Polsce. W Grobach w dniu śmierci Tadeusza Kościuszki, sytuującej się na pograniczu osjanicznego nurtu, poezji grobów rodem z Oświecenia i liryki wczesnoromantycznej.
Krytyczna edycja najpierw Opisu Wiednia i Grobów, umiejscawiająca dokonania Lubomirskiego w realiach austriackich i polskich dzięki współpracy zespołu złożonego z polonistów i germanistów – służyć ma nowemu określeniu początków polskiego romantyzmu w fazie przedniemieckiej, a więc przed rokiem 1822, gdy ukazał się I tomik PoezyjMickiewicza. Podług naszej hipotezy początek ów był wieloźródłowy. Jednym z najważniejszych źródeł była twórczość księcia Lubomirskiego, nawiązująca do niemieckiego i angielskiego romantyzmu, inspirowana impulsami płynącymi także z Wiednia.
Projekt w całości przynależy do dziedziny badań podstawowych. Poszerza w sposób znaczący wiedzę na temat zjawiska takiego, jak początki polskiego romantyzmu, transfer wartości, idei, wzorców estetycznych pomiędzy kulturami niemieckojęzycznego obszaru a kulturą polską znajdującą się w sytuacji opresji porozbiorowej. Badania nad pismami księcia Lubomirskiego służą powiększeniu naszej wiedzy historycznoliterackiej, estetycznej, kulturoznawczej na temat zmarginalizowanego, niezwykle, jak się okazuje , ważnego dla kultury polskiej pisarza i zjawisk, jakie prezentuje on w swoim Obrazie Wiednia. Edycja krytyczna Grobów Lubomirskiego poprzedzona obszernym wstępem, opracowanych tekstologicznie, uzupełnionych dziejami krótkiej recepcji i bibliografią, przywraca kulturze narodowej dzieło o wybitnych walorach estetycznych i poznawczych, powiększa nasze rozeznanie przełomu antyoświeceniowego. Nie jest przy tym nastawiona na osiągnięcie jakichkolwiek ekonomicznych czy praktycznych korzyści.
Znaczenie
Projekt edycji pism Edwarda księcia Lubomirskiego (176–1823), erudyty, poligloty, dyplomaty i Europejczyka, znającego świetnie kulturę Austrii, Niemiec, Anglii i Rosji, ma na celu przywrócenie świadomości historycznoliterackiej pism autora, który jako jeden z pierwszych twórców w Polsce zafascynowany był romantyzmem. Proponujemy krytyczną edycje na początku dwóch najważniejszych dzieł pisarza:
– Obraz historyczno-statystycznego Wiednia. Oryginalnie 1815 r. wystawiony z planu tegoż miasta, napisanego w 1815 roku, a wydanego w 1821 w Warszawie, zawierającego nie tylko panoramę kultury, obyczajowości, sztuki stolicy Austrii, lecz w rozdziałach 6 i 7 (s. 175-288) pełny, fascynujący obraz literatury niemieckojęzycznej, w tym romantyzmu Jean-Paula, Klingemanna, ale i pisarzy przynależnych do formacji oświeceniowej (Kant, Lessing, Gessner, Wieland, Lichtenberg, Jacobi, Herder, Bürger, Goethe, Schiller). Dzieło to rewiduje obraz początków romantyzmu w Polsce. Lubomirskiego postrzegano niegdyś jako jendego z pierwszych romantyków w Polsce [S. Wasylewski, U świtu romantyzmu. Cz. I, Edward Lubomirski, „Pamiętnik Literacki” R. IX (1910)], lecz nigdy badania nie wyszły poza poziom luźnych wzmianek i odwołań, jak u Wasylewskiego, do biografii zwieńczonej tragicznym pojedynkiem z oficerem Grocholskim. W wyniku odniesionych ran Lubomirski zmarł po 6 tygodniach, czyniąc wcześniej ogromne zapisy za założenie Instytutu Oftalmicznego w Warszawie (potem szpital okulistyczny na ul. Smolnej). Pojedynek, donacje i śmierć przeszły do legendy literackiej Warszawy (K. W. Wójcicki, Życiorysy sławnych ludzi wsławionych w różnych zawodach z rycinami, t. 2, reprint, Warszawa 1851, s. 243 nn.). Pisma, dzieła literackie księcia szybko zapomniano. Obrazu Wiednia nigdy nie wznowiono, nigdy też w kompleksowy sposób nie poddano go badaniom.
– Groby w dniu śmierci Tadeusza Kościuszki. Dumy rycerskie oryginalnym wierszem napisane przez tłumacza tragedii Fausta. Cz. 1, Warszawa 1821 – dzieło to pełne sentymentalnych i klasycystycznych nawiązań inauguruje w Polsce nurt romantyzmu odwołujący się do Pieśni Osjana Mackphersona, a także – co stawiamy jako hipotezę –poezji niemieckiej.
Edward Lubomirski to pisarz bardzo ważny dla kultury Polski, Austrii, Niemiec i Anglii, a więc krajów, gdzie pełnił misje dyplomatyczne, przyswajając nowoczesny dorobek kultur w tych krajach. We Wstępie do swego przekładu-parafrazy Fausta A. E. F. Klingemanna (Warszawa 1819) daje pierwszą w Polsce, skierowaną przeciw Oświeceniu, wizję dramatu i teatru narodowego, który nie byłby „kopią kopii”, a więc naśladowaniem wzorów francuskich opartych na antyku. Jego program literatury narodowej cechują:
– romantyczny charakter;
– metafizyczne inklinacje;
– zgoda na całkowite przekroczenie gatunkowych wyznaczników dramatu klasycystycznego;
– akcentowanie pierwiastka tragicznego;
– odwołanie się do osiągnięć dramatu niemieckiego;
– dialogiczny charakter wobec kultury Oświecenia;
– europejskość, to znaczy nie tylko nieprowincjonalizm, ale wprost wyzywający „antyprowincjonalizm”, manifestujący się ostentacyjną erudycyjnością.
W wydanym pośmiertnie przez Edwarda Raczyńskiego Rysie statystycznym i politycznym Anglii (Poznań 1829) dał Lubomirski obraz państwa i kultury Anglii. We wszystkich dziełach, które należy krytycznie opracować i wydać, Lubomirski prezentuje postawę człowieka wychowanego w duchu Oświecenia, ale akceptującego nowe wzorce romantyczne.
W ramach projektu zostanie zorganizowana pierwsza w historii międzynarodowa konferencja naukowa „Edward książę Lubomirski (1796–1823). Pierwszy polski romantyk”. Edycja 2 najbardziej znanych dzieł Lubomirskiego powinna rozpocząć prace nad publikacją całości jego dorobku. Według hipotezy: Obraz Wiednia i Groby tworzą zupełnie nowy wizerunek początków polskiego romantyzmu. Jeden z jego nurtów bierze początek w twórczości Lubomirskiego, silnie powiązanego z najnowszymi, romantycznymi trendami kultury niemieckiej, angielskiej i austriackiej. Osobną wartość Obrazu Wiednia stanowi przedstawiony tu z artystyczną doskonałością opis życia społecznego, politycznego i kulturalnego stolicy Austrii. Osobną wartość Grobów wyznacza adaptacja tematu „bohatera narodowego” (Kościuszko” do estetycznych wzorów rodzinnych (duma) i romantycznych i preromantycznych (osjanizm, faustyzm, estetyka melancholii). Dzieła Lubomirskiego powinny być krytycznie opracowane i wydane przez interdyscyplinarny zespół do tego celu powołany, złożony z polonistów (badaczy oświecenia i romantyzmu) oraz germanistów (badaczy polsko-niemieckich związków literackich i kulturowych).
Założenia
Projekt ma znaczenie dla kultury polskiej, ale także austriackiej, niemieckiej, szwajcarskiej i angielskiej, gdyż Lubomirski, pełniący misje dyplomatyczne w wymienionych krajach opisał lub przetworzył w swych dziełach (Obraz Wiednia, Groby…, przekład-parafraza Fausta A. E. F. Klingemanna, Rys statystyczny i polityczny Anglii) najnowsze trendy w literaturze i kulturze tych krajów. Projekt ma charakter pionierski.
– Przywraca refleksji historycznoliterackiej i obiegowi czytelniczemu wybitnego a zupełnie zapomnianego pisarza przełomu antyoświeceniowego, o którym pamięć przetrwała tylko z powodu jego tragicznej śmierci w pojedynku z Grocholskim po 6 tygodniach męczarni umierania. W tym czasie, w agonii, Lubomirski utrwalił się jeszcze w pamięci Polaków jako niezwykły filantrop, który zapisał wielkie sumy na ufundowanie Instytutu Oftalmicznego w Warszawie, przekształconego w szpital okulistyczny przy ul. Smolnej.
– Rewiduje obraz początków polskiego Romantyzmu. Lubomirski jako dyplomata pracujący do 1820 roku na placówkach w Wiedniu, Berlinie i Londynie poznaje doskonale literaturę niemieckiego obszaru językowego (fragmenty Obrazu Wiednia pod tytułem Literatura Austryi, Teatr niemiecki), w tym Austrii i przede wszystkim Niemiec, a także piśmiennictwo angielskie. Na długo przed Mickiewiczem i filomatami scharakteryzował w Obrazie Wiednia Jean-Paula Richtera, Augusta E. F. Klingemanna, ale też Schillera, Goethego, Kanta, Bürgera, Gessnera, a więc pisarzy, których dzieła były u podstaw romantyzmu polskiego, często czytane jako li tylko „romantyczne” (Goethe, Schiller) lub takie, które stanowić mogą podstawę programu literatury narodowej (Szwajcar Salomon Gessner scharakteryzowany przez Lubomirskiego, a tak ważny w refleksji Kazimierza Brodzińskiego w fundamentalnej jego pracy O leksyczności i romantyczności tudzież o duchu poezji polskiej; 1818). Lubomirski z równą gorliwością przyswoił, ale już w formie literacko przetworzonej w Grobach w dniu śmierci Tadeusza Kościuszki, doświadczenia preromantyzmu angielskiego: Pieśni Osjana Mackpherosna, twórczości Waltera Scotta, gotycyzmu angielskiego i poezji nocy, grobów (Myśli nocne Younga). Zaowocowało to zupełnie oryginalną poetyką jego własnych Grobów…  łączących temat narodowy z najnowszymi inspiracjami preromantyzmu i romantyzmu europejskiego. Wysoko ocenione przez współczesnych Obraz Wiednia i Groby zostały po tragicznej śmierci pisarza zapomniane, a on sam stał się postacią rzadko przypominaną, twórcą z anegdoty, „meteorem” najważniejszego romantyzmu [K. W. Wójcicki, Kawa literacka w Warszawie (r. 1829–1830), Warszawa 1873].
– Lubomirskiego zaliczono do reprezentantów literatury Oświecenia (Bibliografia literatury polskiej „Nowy Korbut”, t. V, Oświecenie, hasła I-O, opr. E. Aleksandrowska, red. T. Mikulski, Warszawa 1967, s. 268). Sąd ten wymaga zasadniczej rewizji. Lubomirski jest pisarzem wykształconym w duchu Oświecenia i klasycyzmu, absorbującym elementy tych prądów, lecz przede wszystkim nastawionym na nowe preromantyczne i romantyczne inspiracje płynące z Wiednia, Berlina i Londynu.
– Projekt podsumowuje komparatystyczna, międzynarodowa konferencja naukowa „Edward książę Lubomirski (1976–1823). Pierwszy polski romantyk”, której celem jest uzupełnienie rażących luk w wiedzy o życiu i twórczości Lubomirskiego. Pisarza, który w obszernym Wstępie do przekładu-parafrazy Fausta Klingemanna dał ukierunkowaną przeciw klasycyzmowi (dramaty tego nurtu określił jako „kopie kopii”, naśladujące francuskie naśladowania antycznych wzorów) wizję polskiego, narodowego dramatu. Zwracał się w niej ku inspiracjom płynącym z literatury niemieckiej, chętnie czerpiącej z mitów takich, jak mit faustyczny, wprowadzający na scenę narodowość, metafizykę, faustykę i tragizm.
Konkludując: edycja krytyczna pism Edwarda Lubomirskiego i badania nad nimi, podsumowane pierwszą w historii sesją naukową o pisarzu, powinny zmienić obraz początków polskiego romantyzmu i wpłynąć korygująco na obraz całej polskiej romantyki, która, jak się okazuje, czerpała u swych początków także ze źródeł austriackich i niemieckich na długo przed Mickiewiczem, filomatami i Malczewskim. Studia nad Lubomirskim i edycja jego dzieł – która po 3-letnich, rzetelnych badaniach nad Obrazem Wiednia i Grobami… winna być kontynuowana nad przekładem Fausta i Rysem Anglii, epistolografią księcia – tworzą nowy obraz literackich i kulturalnych stosunków polsko-austriackich, polsko-niemieckich, polsko-szwajcarskich i polsko-angielskich. Prace te mają, jak sądzimy, charakter fundamentalny, rudymentarny i odkrywczy.
Istniejący stan wiedzy w zakresie tematu badań
Żadne dzieło Edwarda Lubomirskiego nie zostało wznowione od 1826 roku, kiedy pośmiertnie Edward Raczyński wydał w Poznaniu Rys Anglii. Za życia Lubomirskiego ObrazWiednia, a szczególnie Groby… spotkały się z uznaniem. K. Brodziński pisał o Grobach…: „Dzieło to obiecuje narodowej literaturze znakomitego poetę. Zbyt rzadko na Parnasie naszym oddychamy tym świeżym powietrzem, które nam się czuć daje, kiedy was poeta wprowadzi w kraje imaginacji, gdzie swoboda, nowość, czerstwość i rozmaitość obrazów dają nam się postrzegać”. Znakomity krytyk odczytał Lubomirskiego jako dzieło wyobraźni, ukierunkowanej romantycznie, odkrywczej i świeżej. Po Brodzińskim nie sięgano już do dzieł Lubomirskiego, pisanych bardzo archaiczną, udziwnioną ortografią, która wymaga dziś zupełnej rewizji. Do zupełnego zapomnienia przyczynił się sam Lubomirski: a) nie rewidując pisowni swych stworzonych piękną, lecz archaicznie zapisaną polszczyzną dzieł; b) publikując swe utwory anonimowo i tylko na żądanie przyjaciół – jak wyjaśniał we Wstępie napisanego w 1815 roku Obrazu Wiednia wydanego 6 lat potem: „Już cztery lata minęło, jak to dziełko jest napisanem, dotąd odważyć się nie mogłem, na świat ie puścić, zapomocą drukarni (…)” [pisownia oryginalna]; c) nie publikując lub zaniechując pisania Części II. Grobów… Ich publikacją uzależnił od opinii czytelników. Mimo pochwał Brodzińskiego, Część II albo przepadła, albo nie powstała. Zasługi dla literatury narodowej Lubomirskiego tak podsumował K. W. Wójcicki:
„Przez zgon tak wczesny Edwarda Lubomirskiego, utraciliśmy szlachetnego i użytecznego pracownika na polu umysłowém. Sądząc z tego co zostawił widzieć możem, że byłbyto jeden z pisarzy, coby się uwydatnił w swojéj epoce, z niemałą korzyścią dla literatury krajowéj.
Przekład Fausta Klingemanna, pierwsza praca Lubomirskiego, już wskazywała, że nie chce iść zwyczajną wszystkim wtedy drogą, ślepego naśladownictwa literatury francuzkiéj.
Opis Wiednia, treścią, układem i opisem, jest dziełem które dotąd wartości prawdziwéj nie utraciło: równie jak Rys Anglii, jakkolwiek mniéj zajmujący.”
(Życiorysy znakomitych ludzi wsławionych w równych zawodach. Z rycinami, Warszawa 1851, s. 247). W II poł. XIX wieku i na początku wieku XX o Lubomirskim pisarzu zapomniano zupełnie. Zainteresowanie nim zaczęło się budzić w 2. Dziesięcioleciu XX w., czego efektem stały się – w dużej mierze przyczynkowskie i biograficzne – szkice S. Wasylewskiego, Z. Ciechanowskiej i M. Szyjkowskiego. W 2 poł. XX w. Lubomirski przypominany był incydentalnie w książkach: a) o micie T. Kościuszki (J. S. Kopczewski, D. Wawrzykowska-WIerciochowa, H. Muszyńska-Hoffmanowa), b) w pracach o dziejach szpitalnictwa w Warszawie (Z. Podgórska-Klawe, Szpitale Warszawskie 1388–1945, Warszawa 1975; W. Melanowski, Dzieje Instytutu Oftalmicznego im. E. Lubomirskiego w Warszawie 1823–1844, Warszawa 1948); c) w pracach o związkach kulturalnych polsko-austriackich i polsko-angielskich (J. Dąbrowski, Polacy w Anglii i o Anglii, Kraków 1962; R. Taborski, Polacy w Wiedniu, Wrocław 1992).
Ten wybitny pisarz nie zaistniał ani w XIX, ani w XX wieku jako oryginalny samodzielny podmiot badań historycznoliterackich (ani żadnych innych!). Projekt usiłuje ten stan radykalnie zmienić, przywracając księcia Lubomirskiego i jego wczesnoromantyczną spuściznę literaturze polskiej.
Metodologia
Badania nad dziełami i życiem E. Lubomirskiego wymagają odwołani się do kompetencji naukowej reprezentantów kilku specjalności humanistycznych:
– historyka literatury polskiej okresu Romantyzmu;
– germanisty zajmującego się transferem międzykulturowym na pograniczu polsko-niemieckim;
– historyka kompetentnego w zakresie wiedzy o XVIII i XIX stulecia;
– filozofa specjalizującego się w dziejach myśli niemieckiej;
– badacza literatury 2 poł. XIX w. i XX w., kompetentnie analizującego zagadnienia recepcji dzieł Lubomirskiego.
Podstawę badań na pierwszym etapie stanowić musi tekstologiczna analiza Obrazu Wiednia i Grobów…, ustalenie prawidłowego tekstu dzieł, stanowiącego podstawę ich wydania i interpretacji we wstępach do wydań krytycznych. Wykorzystana aparatura: komputery, skaner, kserokopiarka, drukarka. Sprzęt ten trzeba częściowo zakupić (skaner, kserokopiarka), częściowo jest w posiadaniu jednostki (komputer, drukarka). Przygotowanie międzynarodowej konferencji naukowej wymagać będzie zakupu aparatury (projektor, nagłośnienie), zaś prace redakcyjne nad monografią znowuż użycia komputerów i wcześniej zakupionego sprzętu na potrzeby edycji dzieł Lubomirskiego.
Wymierny, udokumentowany efekt podjętego problemu:
– 4 tomu (lub 5) dzieł Lubomirskiego.
– 1 tom publikacji monografii zbiorowej o charakterze komparatystycznym i interdyscyplinarnym.
– Międzynarodowa Konferencja Naukowa „Edward książę Lubomirski (1796–1823). Pierwszy polski romantyk”, planowana w 2 roku realizacji projektu.
– Wyniki badań zostaną zaprezentowane w środowisku slawistycznym i germanistycznym.
– Biblioteki uniwersyteckie w kraju oraz uprawnione do otrzymywania egzemplarza obowiązkowego, biblioteki naukowe w Wiedniu, Berlinie, Zurychu, Kijowie, Warszawie i Krakowie otrzymają egzemplarze 3 tomów publikacji będących efektem projektu. Książki trafią do bibliotek slawistycznych na świecie.
– Wymiernym efektem realizacji projektu będzie też stworzenie naukowej podstawy do dalszych badań nad spuścizną Lubomirskiego, a także napisania autorskiej monografii dyplomaty i pisarza.
Wykaz najważniejszej literatury przedmiotu
1) K. W. Wójcicki, Życiorysy znakomitych ludzi wsławionych w różnych zawodach. Z rycinami, t. 2, Warszawa 1851,
2) K. Brodziński, Groby w dniu śmierci Tadeusza Kościuszki. Dumy rycerskie. Część pierwsza, stron 118. W Warszawie u Zawadzkiego i Węckiego roku 1821, Brodziński, Pismaestetyczno-krytyczne, t. 2, opr. Z. J. Nowak, Wrocław – Warszawa – Kraków 1964, s. 117–118.
3) M. Szyjkowski, Osjan w Polsce na tle genezy romantycznego ruchu, Kraków 1912,
4) Z. Ciechanowska, Nieznane recenzje przekładu „Fausta” Klingemanna (1819), „Pamiętnik Literacki” R. XX, 1923.
5) S. Wasylewski, Jaśnie oświecony romantyk, [w:] tegoż, U księżnej pani, Lwów 1920.
6) A. Kowalska, Warszawa literacka w okresie przełomu kulturalnego 1815–1822, Warszawa 1961.
7) J. Dąbrowski, Polacy w Anglii i o Anglii, Kraków 1962.
8) R. Taborski, Polacy w Wiedniu, Wrocław 1992.
9) M. Kopij, Über Imitation zur Kreation. Zur Geschichte des deutsch-polnischen romantischen Kulturtransfer, Leipziger Universitätsverlag 2011, s. 107-111 i 176.
10) J. Ławski, Rok 1819. Pierwszy romantyczny program dramatu narodowego Edwarda księcia Lubomirskiego, [w:] Noc. Symbol – Temat – Metafora, t. 1, Wokół „Straży nocnych” Bonawentury, pod red., J. Ławskiego, K. Korotkicha i M. Bajki, Białystok 2011, s. 293-329.
Linki
– Jarosław Ławski, Książę Edward Lubomirski i literackie owoce jego pobytu w Wiedniu.
– Lidia Gierc, Grzegorz Kowalski, „Opis historyczno-statystyczny Wiednia” księcia Edwarda Lubomirskiego (1796–1823) – perspektywa edycja krytycznej dzieła. Seminarium naukowe, Wiedeń 26 VI 2013.

Plan edycji:

– Faust – 2014,
– Groby – 2015,
– Rys… Anglii – 2017,
– Opis… Wiednia – 2018,
– Materiały, listy, relacje – 2020.